عوامل موثر در شکل گیری باغ ایرانی

 احترام به عوامل طبیعی ( آب ، گیاه ، زمین و ...)

باغ ایرانی فارغ از ایجاد یک فضای سبز و فرح بخش برای استفاده کنندگان ، هدف اصلی آن ارتباط و تعامل سازنده بین انسان و طبیعت است ( حیدر نتاج ، 1389 )

در معماری سنتی ایران هم زیستی مسالمت آمیزی میان انسان ، معماری و طبعیت وجود دارد ( خسروجردی و محمودی، 1393)

از گذشته های دور ایرانیان رابطه نزدیک با طبیعت داشته اند و این مدت ها پیش از زمانی بود که در سایر نقاط جهان چنین رابطه ای میان انسان و محیط معمول و مرسوم گردد. ( روحانی ، 1389 : 8 )

پیرامون طبیعت در بخشی از تعالیم، اهورا مزدا چنین به زردتشت می گوید: من آیین را قبول دارم که آب ها، گیاهان، چارپایان ارج می نهد. ای هوم (گیاهان مقدس زرتشتیان) ، زمین فراخ بخش و بخشش گر در بردارنده تو را ستایش می کنم. ( بقایی و امیرخانی، 1388: 19 )

در آیین ایرانیان آب مانند گیاه از عناصر مقدس و مورد پرستش بوده و ایزدیار فرشته خاصی به نام ناهید یا آناهیتا برای نگه داری و حفظ آب داشته است. ( دانش فر و صدیق ، 1392 ، ص 56)

عناصر باغ ایرانی: گیاه ، آب ، هوا و نور چهار عنصر طبیعی مهم هستند که بر بستر خاکی زمین در شکل دادن سازمان فضایی شهرها و به ریق اولی در باغ ها نقش اساسی ایفا می کنند. کوشک ، سردر ، دیوار باغ ، مبلمان و اثاثیه باغ نیز عناصر معماری باغ ایرانی هستند. ( زارع و همکاران ، 1390 )

از قرن 5 تا 7 پیش از میلاد مسیح حکومت های هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان را در ایران داشتیم که طی این دوره ها مفاهیم باغ شهر شکل می گیرد. در باغ شهر بیان می شود که بقای شهر به وجود باغها بستگی دارد و شهر تا زمانی می تواند به هستی خود ادامه دهد که در مدخل آن باغ مستقر باشد. پردیس یا باغ بهشت یا باغ شهر در واقع رابطه بین طبیعت و ایرانیان باستان را نشان می دهد. به طور خلاصه می توان گفت که ایران باستان هم مثل تمدن بین النهرین، باغ تصویری از جهان جاودانه بوده است. ( دانش فر و صدیق ، 1392 ، ص 17)

در مجموع ، ویژگی های ارتباط ایرانیان با طبیعت و منظر به شرح زیر قابل توصیف است:

1. مانند تمدن بین النهرین باغ تصویری از جهان جاودانه بود
2. کاشت درختان منظم، میوه در کنار گیاهان معطر ، منشا سنت بابل و مصر
3. نظم هندسی از تقارن پیروی می کرد که مفاهیم افسانه ای و عرفانی داشت
4. در تمدن ساسانیان، نظم هندسی باغ، ایده جهان را تداعی می کرد و حفاظت از زمین و محیط مقدس شمرده می شد
5. باغ در مجموع، مکان های سحر آمیز به شمار می رفتند که هم شهر بودند و هم باغ بهشت .
6. باغ بهشت ها نمایانگر یگانگی زمین و آسمان بودند و با ایجاد نظم در زمین ، نظم خدایی را جستجو می شد. ( دانش فر و صدیق ، 1392 ، ص 18)

- باغ ایرانی تمثیلی از بهشت

واژه پردیس به معنای بهشت، در زبان عربی به فردوس و در زبان های دیگر به پارادایز تبدیل شده است. خود بهشت یا وهشت به معنای (بهترین زندگی) است و این بهشت به شکل باغی سرسبز ، خرم و زیبا مجسم می شده است. ما برای این مفهوم واژه های جنت، فردوس ، بهشت یا رضوان را بکار می بریم. در فارسی قدیم پالیز هم به همین معنا بوده است، چنانچه فردوسی گفته است: (وز آنجا به پالیز بنهاد روی) ( پیرنیا ، 1373)

باغ ایرانی محلی است برای ارتباط با عالم بالا، به همین دلیل هیچ چیز بی موردی در باغ ایرانی وجود ندارد، همه اجزا با معنا و مفهومی به کار برده شده و این گونه است که نزدیک ترین حالت را به بهشت دارد. ( تصوری و سجاد زاده ، 1395 )

توصیفات قرآنی روشن ترین توصیفات از مشخصات بهشت است و مکانی که به عنوان فضایی محصور با آبیاری مناسب ، پوشیده از درختان میوه و ... تمامی برای رضایت ایمان آورندگان است (Porter , 2003, 14) بهشت وعده داده شده در قرآن شامل طبقاتی از باغ هاست که هر کدام از دیگری باشکوه تر است. در باغ های اسلامی ایران و هند طبقات معمولاً معادل با محصور بودن است که برگرفته شده از باغ بهشت در قرآن است (Moynihan,1979)

در سوره الرحمن 46-75 ، از دو باغ با دو چشمه همواره جوشان یاد شده است ( مهدی نژاد و دیگران، 1394 ) در این سوره بهترین توصیفات بهشت مطرح شده و ساختار بهشت را به صورت چهار باغ به شکل ویژه ( دو باغ درون دو باغ) معرفی کرده است. ( لبیب زاده و دیگران، 1390 )

صوفیان نیز به زعم خود چهار بخشی بودن باغ را به چهار مرحله سلوک تاًویل می کنند: از پس باغستان جان ، بوستان دل می آید و به دنبال آن تفرجگاه روح و دست آخر عالم وجود ، که در این مرحله عارف سلوک مطلوب خود را یافته است . ( یاوری، 1383 : 36 )

- سکونت ، امنیت ، اوقات فراغت

در سفرنامه آدام الئاریوس [1]اشاره شده: " در خانه های شهر یک و برخی دو باغچه وجود دارد که به گسترش شهر کمک می کند. ایرانی ها به بودن باغچه در خانه ی خود بسیار اهمیت می دهند و برخلاف اروپائیان باغچه را با گل نمی آرایند. بلکه درختان گوناگون میوه انگور را به طور منظم و مرتب در کنار هم می کارند. آنان مخصوصاً از جهت زیبایی و سایه افکنی به درخت چنار علاقه خاص دارند. آرایش دیگری که ایرانی ها بعد از درخت های یاد شده به باغ های خود می دهند حوض هائی است که دور آن را حاشیه ئی کشیده اند و جوی منظمی برای آنها ساخته اند که آب را از این حوض به آن حوض جاری می کند. به طور کلی یک حوض بالاتر از حوض دیگر قرار گرفته و آب آنها را برای سیراب کردن درختان و گیاهان به باغچه هدایت می کنند. ثروتمندان در باغ خود راهروهای نسبتاً پهن می سازند و نیز آلاچیق های زیبائی که حتی از خانه مسکونی شان بهتر و قشنگ تر آراسته شده بنا می کنند." ( الئاریوس، 1363: 237)

برخی سیاحان تفاسیر متفاوتی از باغ ایرانی دارند; جایی است که {یک ایرای} می خواهد در آن بنشیند و دوستان خود را با گفتگو ، موسیقی ، مباحث فلسفی و مشاجره سرگرم کند و چه بهتر که او در این حال بتواند بارش باران بهاری را نیز ببیند ( استراوناخ ، 1989 : 54)